چگونه برخی افراد به طور مداوم در حال تولید ایده‌های نوین و دارای تفکر خلاقانه هستند، در حالی که دیگران قادر به انجام این کار به راحتی نمی‌شوند؟ پاسخ به این پرسش در توانایی آنها در به کار گیری تفکر خلاق نهفته است.
مهارت تفکر خلاق به معنای داشتن دیدگاه منحصر به فرد نسبت به هر موضوع و پیدا کردن راه‌حل‌های نوین برای حل مسائل است. این مهارت‌ها و تکنیک‌های تفکر خلاق نه تنها برای هنرمندان و هنرپیشه‌ها مناسب است، بلکه هر فردی می‌تواند از آن بهره‌مند شود. برای داشتن تفکر خلاق، می‌توانید مهارت‌ها و تکنیک‌های مختلف را یاد بگیرید و دیدگاه جدیدی را برای نوآوری، حل مسائل، و مدیریت تغییر تربیت کنید. این مقاله به تعریف تفکر خلاق و روش‌های تقویت این مهارت پرداخته است.
تفکر خلاق چیست؟
تفکر خلاق یک رویکرد است که به معنای مشاهده مسائل یا فرصت‌ها از زاویه تازه و ارائه راه‌حل‌های جدید و غیرمستقیم می‌باشد. این رویکرد تحت تأثیر فرآیندهای بدون ساختار مانند جلسات ایده‌پردازی و فرآیندهای سازمان‌یافته مانند تفکر جانبی، تقویت می‌یابد.
استفاده از خلاقیت به معنای توانایی ایجاد موارد جدید است، سویی که ممکن است در قالب یک آثار هنری یا موسیقی نمایان شود.
پس تفکر خلاق به معنای داشتن دیدگاهی منحصر به فرد برای درک یا حل مسئله است. این توانایی به افراد این امکان را می‌دهد که راه‌حل‌های نوینی را ارائه دهند یا حتی متوجه شوند که مسئله ممکن است نیازی به راه‌حل نداشته باشد.
تفکر خلاق یک نیاز اساسی است زیرا مغز ما به طور طبیعی به انتخاب راه حل‌هایی که با تجربه‌های گذشته ما سازگار هستند، متمایل است. این فرآیند یادگیری مزایای خود را دارد، اما همچنین ممکن است باعث شود که ما به تکرار الگوهای روزمره فکر کنیم و به سمت نوآوری و تغییرات حرکت نکنیم.
با این حال، هر کس می‌تواند در هر موقعیتی به صورت خلاقانه فکر کند. برخی افراد به سادگی توانایی ایجاد ایده‌های نوین را دارند و به نظر می‌رسد که نسبت به اطرافیان خود دیدگاهی متفاوت دارند.
آنها همیشه سوالاتی مانند “چرا؟” و “چرا نه؟” را مطرح می‌کنند و به طور طبیعی، به عنوان نوآوران و حلال مشکلات شناخته می‌شوند.
اما برای اکثر افراد، توانایی در تفکر خلاق نیازمند تلاش فراوان است و بیشتر اوقات ترجیح می‌دهند این مهارت را در شرایط فوریت نهایی به‌کار ببرند.
در شرایط مختلف، استفاده از تکنیک‌های تفکر خلاق می‌تواند موثر باشد:
- وقتی با مشکل یا چالش بزرگی روبرو هستید و مسیر راه‌حل واضحی پیدا نمی‌کنید.
- وقتی تغییراتی در حال رخ‌دادن هستند و سخت است از آینده آگاه شوید و نیاز به تفکر درباره احتمالات دارید.
- وقتی اختلافات زیادی درباره آینده وجود دارد و اعضای تیم به سازش نمی‌پردازند.
- وقتی به دنبال چیز جدیدی هستید که پیش‌تر تجربه نکرده‌اید و مطمئن نیستید که چگونه با آن برخورد کنید.
در این مواقع، مشاوره فردی از روانشناسان و مشاوران می‌تواند به تیم شما کمک کند و بهبود آوردن توانمندی تفکر خلاق را تسهیل نماید.
تکنیک‌های مهارت تفکر خلاق
تفکر خلاق، هنری است که افراد را قادر می‌سازد به مسائل و چالش‌ها با دیدگاهی نوین نگاه کنند و راه‌حل‌های خلاقانه برای آنها ارائه دهند. در جهت افزایش بهره‌وری و پیشرفت، از تکنیک‌های تفکر خلاق به‌عنوان ابزارهای موثر در حل مسائل مختلف استفاده می‌شود. این تکنیک‌ها، نه تنها در محیط کار بلکه در زندگی روزمره نیز به کار می‌روند. در ادامه این تکنیک‌ها را بررسی خواهیم کرد.
تکنیک طوفان فکری (Brainstorming):
برنده دو جایزه نوبل، لینوس پائولینگ، به عنوان یک شیمی‌دان، بیوشیمیست و مبارز صلح تصریح کرده است که بهترین راه برای داشتن ایده خوب، تولید ایده‌های زیاد است. طوفان فکری، یکی از روش‌های متداول تفکر خلاق است که بر مبنای این دیدگاه عمل می‌کند. اصل این تکنیک این است که برای یافتن ایده خوب، بهتر است ایده‌های متعددی را تولید کرده و سپس ایده‌های نامناسب و غیرعملی را کنار بگذاریم. این روش اغلب به دلیل عدم وجود یک معیار علمی برای تعداد ایده‌ها و یافتن ایده خوب به چالش کشیده می‌شود.
طوفان فکری با دیدگاه‌های زیر شروع می‌شود:
- هر کسی حق دارد حرفی بزند.
- ارزش هر ایده برابر است.
- هیچ انتقادی نسبت به عقاید دیگران مجاز نیست.
برای مدیریت جلسات طوفان فکری، دو روش اصلی وجود دارد:
- هر فرد یک ایده اولیه مطرح کند و سپس به تولید ایده‌های جدید بپردازد و این فرایند را تکرار کند.
- شرکت‌کنندگان تشویق می‌شوند تا ایده‌های غیرمرتبطی را ارائه دهند که در ادامه می‌توانند گروه‌بندی شوند.
پس از جلسه اولیه طوفان فکری، دوره‌ای به ارزیابی ایده‌ها اختصاص می‌یابد تا انتقادات و سوالات مطرح شود. این فرصت به دقت بررسی ایده‌های اولیه فراهم می‌آورد تا تصمیم‌گیری درباره ادامه یا توقف مسیرها صورت پذیرد.
استفاده از دسته‌بندی ایده‌ها بر اساس موضوع نیز بسیار موثر است، زیرا کاوش در آن ساده‌تر می‌شود و ایده‌ها با یکدیگر مرتبط خواهند بود.
موفقیت در طوفان فکری نیازمند صرف زمان کافی است. حتی پس از یافتن یک ایده خوب، پیشنهاد می‌شود جست‌وجو را ادامه داده و به دنبال ایده‌های جدید بگردید؛ زیرا به‌ندرت اولین ایده، بهترین ایده خواهد بود.
تکنیک نقشه ذهنی (Mind Mapping):
نقشه ذهنی، یکی از ابداعات تونی بوزان، شیوه‌ای موثر در تفکر خلاق که توسط جمعیت گسترده‌ای به کار گرفته شده است. این تکنیک از الگوهای کلمات و خطوط برای نشان دادن ارتباطات و ایده‌ها بهره می‌برد. روشی که برای نمایش اطلاعات پراکنده و پیچیده به‌صورت مختصر و جذاب ایده‌آل است و افراد بسیاری از آن برای برنامه‌ریزی یا دفترچه‌برداری در جلسات بهره می‌برند.
به‌طور عموم، نقشه‌های ذهنی با یک واژه مرکزی آغاز می‌شوند و از آنجا ایده‌ها و مفاهیم به‌صورت شاخه‌ای و متفاوت ارتباط برقرار می‌کنند. این ترکیبی فراهم می‌آورد که اطلاعات به‌صورت ساختاری و سلسله‌مراتبی به تصویر کشیده شوند، کمک به ایجاد چشم‌انداز جامع و ارتباطات بین اجزای مختلف گردد.
نقشه ذهنی نه تنها یک ابزار موثر برای تفکر خلاق است، بلکه در بهبود حافظه، ایجاد ارتباطات موثر و افزایش بهره‌وری نیز نقش اساسی ایفا می‌کند. این تکنیک، به عنوان یک وسیله چندمنظوره، در مسیر تحول و نوآوری مؤثر است و معمولاً در مراحل مختلف مطالعه، آموزش، و مدیریت زمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تکنیک تصاویر غنی (Rich Pictures):
تصاویر غنی، نمایی بصری و جذاب از فرآیند نقشه‌برداری ذهن می‌باشند. این تکنیک برخلاف نقشه‌های ذهنی سنتی، از کلمات به شدت استفاده کمتری می‌کند و بیشتر بر رنگ‌ها و نمادها تمرکز دارد. این رویکرد این امکان را به شما می‌دهد که به وسیله تصاویر، وضعیت مورد نظر را با جزئیات بیشتری نمایش دهید و از خلاقیت بیشتری برخوردار شوید.
در تصاویر غنی، استفاده از رنگ‌های مختلف و نمادهای خاص، به شما این امکان را می‌دهد که مفهوم و موضوع را به شکلی زیبا و مفهومی به تصویر بکشید. این تکنیک به شما اجازه می‌دهد تا از حواس بینایی خود بهره مند شده و ارتباطات را بازتر و واضح‌تر نمایید.
استفاده از تصاویر غنی نه تنها به بهتر فهمیدن وضعیت کمک می‌کند، بلکه همچنین می‌تواند ایده‌ها و اطلاعات را با قدرت بیشتری به یاد بسپارید. این تکنیک، در طراحی استراتژی‌ها، تدوین طرح‌های کسب و کار و حتی جلسات تصمیم‌گیری گروهی، ابزاری قدرتمند برای ارتقاء تفکر خلاق و تصویرسازی مفاهیم است.
تکنیک تجسم آینده:
تجسم آینده یک تکنیک جذاب و گروهی در حوزه تفکر خلاق است که به ویژه در مواجهه با تغییرات مفید است. برای انجام این روش:
- دیوار را با تکه‌های بزرگ کاغذ پوشانید.
- از گروه خود درخواست کنید که از یک سوی دیوار شروع به ترسیم وضعیت حال را کنند. در این مرحله، فقط عکس بدون کلمات مجاز است، اگرچه می‌توانند درباره ایده‌ها و طرح‌های خود توضیح دهند.
- سپس از آنها بخواهید که در سمت مقابل، وضعیت ایده‌آل آینده را تصویر کنند، و در اینجا هم از کلمات خودداری شود.
- در مرحله بعد، یک پل بزرگ نیم‌دایره‌ای بین دو سو حال و آینده بکشید. سپس از گروه بخواهید که برای عبور از این پل، تصویری از اقدامات مورد نیاز را ارائه دهند.
هدف این تکنیک ایجاد یک “پل” تصویری بین وضعیت فعلی و آینده مطلوب است. این تجربه گروهی نه تنها به تصویرسازی موقعیت‌ها کمک می‌کند، بلکه باعث آگاهی از اقدامات مورد نیاز برای رسیدن به آینده مطلوب می‌شود. به عنوان یک ابزار تفکر خلاق، این تکنیک به شما امکان می‌دهد تا به دید جدیدی از مسائل نگاه کنید و به طور کاملاً متفاوتی عمل کنید.
تکنیک موقعیت‌های ایفای نقش:
تکنیک موقعیت‌های ایفای نقش، نه تنها یک جزء اساسی در دوره‌های توسعه مدیریت است، بلکه می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند در تفکر خلاق نیز مورد استفاده قرار گیرد.
فرآیند “ایفای نقش” بیشتر از این است که فقط نقشی را ایفا کنید، مثلاً “من مشتری شما هستم” یا “حرکات یک حیوان را تقلید کنید”. بلکه در این تکنیک:
- یک شخص در گروه نقشی مشخص را بازیابی کرده و مشکلات یا چالش‌ها را با ژست‌ها و احساسات نشان می‌دهد.
- هر فرد به ترتیب حرکت می‌کند تا بهترین نقش و ژست را انتخاب کند، در حین حرکت‌ها، هر شخص تأثیرگذاری خود را بر دیگران احساس می‌کند و ممکن است نیاز به تغییر نقش داشته باشد.
- پایان فرآیند زمانی رسیده که اعضای گروه احساس راحتی در نقش‌های خود کنند و این نشان‌دهنده پویایی و تعامل گروهی است.
این روش با ایجاد احساسات قوی، قادر به تحول مسائل به نحوی خاص است. برای اجرای موثر این تکنیک، توصیه می‌شود از راهنمایی متخصص آموزش‌دیده بهره‌مند شوید. حتی افراد با تجربه در موقعیت‌های رهبری نیز ممکن است از نتایج حاصل از این تمرین نقش‌آفرینی بی‌نظیر به شگفت‌زده شوند. این تکنیک نقش‌آفرینی، علاوه بر توسعه مهارات رهبری، به شکل‌دهی به تفکر خلاق و ابراز احساسات به شکل آزادانه نیز کمک می‌کند.
بُعد‌های تفکر خلاق: نگاهی به چگونگی تعامل با مسائل
تفکر خلاق چندگانه و گوناگون است، و در محیط کاری ممکن است با ابعاد مختلف آن روبه‌رو شوید. در زیر، به برخی از ابعاد تفکر خلاق اشاره می‌شود که ممکن است در سازمان‌ها تاثیرگذار باشند:
۱. تحلیل
قبل از ورود به دامنه تفکر خلاق، این ضرورت وجود دارد که مسئله مورد نظر را به دقت تجزیه و تحلیل کنید. این نیاز به توانایی شما در نگاه دقیق به مسائل و درک ژرف معانی آن‌هاست. آیا در حاشیه یک متن، دیتاست یا برنامه درسی به مفهوم آن توجه کرده‌اید؟
۲. ذهن باز و روشن
برای تفکر خلاق، لازم است تا تمام فرضیات و پیش‌فرض‌های پیشینه خود را کنار بگذارید و به موضوعات به شیوه‌ای تازه نگاه کنید. ذهن باز و روشن به شما این امکان را می‌دهد که به‌طور خلاقانه به چالش‌ها و مسائل مختلف نگریسته و راه‌حل‌های متفاوتی ارائه دهید.
۳. حل مسئله
کارفرمایان از کارمندانی با توانایی حل مسائل خوب تحسین می‌کنند. هنگامی که با یک مشکل روبه‌رو می‌شوید، پیشنهاد می‌شود که پیش از اینکه به دیگران درخواست راهنمایی کنید، به دنبال راه‌حل‌های خود بگردید. اگر به مشاوره‌ی مدیر نیاز دارید، راه‌حل‌های خود را به اشتراک بگذارید و از این طریق تفکر خلاق خود را تقویت کنید.
۴. سازمان‌دهی
ممکن است شاید عجیب به نظر برسد که در مورد تفکر خلاق، به سازمان‌دهی اشاره کنیم: “آیا افراد خلاق واقعاً به ساختارها اهمیت می‌دهند؟”
در حقیقت، نظم و سازمان‌دهی بخشی بسیار مهم از تفکر خلاق است. اگرچه در فرآیند پیدا کردن ایده‌های نو، آشفتگی و بی‌نظمی ممکن است مؤثر باشد، اما لازم است تا این ایده‌ها را به ساختاری منظم تبدیل کنید تا دیگران قادر به درک و پیگیری افکار شما باشند.
۵. تعامل
برای ارزش‌گذاری به ایده‌ها و راه‌حل‌های خلاقانه شما، مهارت‌های ارتباطی قوی امر ضروری است. به عبارت دیگر، نیاز است تا بتوانید افکار خود را به دیگران به بهترین شکل منتقل کنید. این شامل مهارت‌های ارتباط گفتاری و نوشتاری می‌شود.
همچنین، قبل از شروع به تفکر خلاق در هر موقعیتی، لازم است کاملاً آن را درک کنید؛ به عبارت دیگر، شما باید یک شنونده حسنه باشید. اگر توانایی درست کردن سؤالات و گوش دادن دقیق به پاسخ‌ها را داشته باشید، ممکن است به راحتی راه‌حل‌های خلاقانه‌ای را پیدا کنید.
چگونه در کارهای روزمره تفکر خلاق را پرورش دهیم؟
خارج از فرصت‌های تفکر خلاق، می‌توانیم با انجام تمرین‌های خاص، در کارهای روزمره‌مان نیز از تفکر خلاق بهره‌مند شویم. موارد زیر را در نظر بگیرید:
۱. گسترش روابط اجتماعی
برای گسترش دایره روابط، با گروه‌های متنوعی از افراد آشنا شوید. همگرایی با افراد مختلف از نظر پس‌زمینه و دیدگاه، باعث به چالش کشیدن فرضیات شما می‌شود و به تفکر گسترده‌تری کمک می‌کند.
۲. استقبال از فرصت‌ها و امتحان‌کردن چیزهای جدید
فرصت‌ها را بپذیرید و تازه‌ها را امتحان کنید. تحقیقات نشان داده‌اند که آزمایش تفکر خلاق بهترین حاصل را از آن دسته افراد به دست می‌دهد که از تجارب جدید و فرهنگ‌های مختلف بهره‌مند می‌شوند. به عنوان مثال، یادگیری مهارت‌های جدید یا انجام کارهای چالش‌برانگیز می‌تواند تفکر شما را بهبود بخشد.
با انجام این تمرین‌ها، می‌توانید در کنار توسعه مهارات جدید، دیدگاه و تفکر خود را بهبود بخشید و بهترین نتیجه را از تفکر خلاق در زندگی روزمره به‌دست آورید.
۳. چالش کردن الگوها و فکر به‌صورت خارج از حد معمول
یک تحقیق دیگر نشان می‌دهد که افرادی که قادرند از الگوها و کلیشه‌ها خارج شده و به‌صورت خلاقانه فکر کنند، نسبت به کسانی که به‌صورت معمولی به مسائل نگاه می‌کنند، عملکرد بهتری در زمینه تفکر خلاق از خود نشان می‌دهند. بررسی این نمونه کوچک، تأثیر الگوهای فکری روزمره بر توانمندی تفکر خلاق را به وضوح نشان می‌دهد.
پرسش از خود “چرا من به این شکل فکر می‌کنم؟” و درک از کلیشه‌ها، به شما کمک می‌کند تا فرضیات خود را تشخیص داده و به نحو خلاقانه‌تری به موضوعات نگاه کنید.
۴. مشارکت در فعالیت‌های هنری، تئاتر و موسیقی
افرادی که به تئاتر و کنسرت می‌روند یا در امور فرهنگی فعالیت دارند، به نظر می‌رسد می‌توانند سطح بالاتری از تفکر خلاق داشته باشند. این فعالیت‌ها کمک می‌کنند تا به مسائل از زاویه‌های جدیدی نگاه کنید و در نتیجه، به تفکر خلاقانه‌تری دست یابید؛ علاوه‌براین، باعث ایجاد ارتباط عمیق‌تری میان شما و موسیقیان، هنرمندان و همگان می‌شود.
اختصاص زمان برای لذت‌بردن از هنر در اوقات فراغت، به شما کمک می‌کند تا دیدگاه شما گسترده‌تر شود و باعث مهربانی و درک بیشتر شوید.
موانع جلوگیری از تفکر خلاق
عواملی که ممکن است تفکر خلاق شما را محدود کنند، شامل موارد زیر می‌شوند:
۱. اعتقاد به یکتایی نظر
اکثر افراد باهوش ممکن است به خاطر عادت به داشتن پاسخ صحیح، به چالش کشیدن خود و تفکر خلاق را دشوار ببینند. در محیط کار و زندگی اجتماعی، پاسخ صحیح همیشه واضح نیست و تفکر خلاق این امکان را فراهم می‌کند که راه‌حل‌های نوآورانه به‌وجود آید.
۲. تنفر از ایده‌های دیگران و انتقاد
تفکر خلاق نیازمند بررسی ایده‌ها و مفاهیم «غیرممکن» است. ایده‌هایی که به نظر ناپذیر یا عملی نیستند، می‌توانند انگیزه برای ایجاد ایده‌های بهتر فراهم کنند. انتقاد سازنده و جلب نظر در مقابل ایده‌های جدید، به جای تمسخر و منفی‌نگری، می‌تواند محیط مطالعه و تفکر خلاق را ترویج کند.
۳. تردید به قابلیت خود برای تفکر خلاق
اعتقاد به توانایی خود برای تفکر خلاق بسیار اهمیت دارد. اگر فکر کنید خودتان قابلیت خلاقیت ندارید، احتمالاً به سختی موفق به تفکر خلاق خواهید شد. به جای اینکه به خود شک کنید، باور داشته باشید که با تشویق و تمرین، هرکس می‌تواند تفکر خلاق را توسعه دهد.
۶ راه برای افزایش مهارت تفکر خلاق
تفکر خلاق هنری است که با تمرین می‌توان آن را تقویت کرد. اگرچه برخی اعتقاد دارند که تفکر خلاق به طور طبیعی در برخی افراد وجود دارد، اما ما باور داریم که می‌توان هرکسی را به تفکر خلاق تبدیل کرد. در اینجا شش راه برای تقویت تفکر خلاق ارائه شده است:
۱. موضوعات جذاب برای خواندن: از حوزه‌های ناآشنا با تجربه خود مطالعه کنید تا ذهن خود را به چالش بکشید و الهام بگیرید. وبلاگ‌ها و کتاب‌هایی که از ژانرها و موضوعات جدید بازخورد می‌دهند، ایده‌های نوآورانه را در ذهن شما زنده می‌کنند.
۲. نوشتن بدون محدودیت: با نوشتن یک مقاله ۵۰۰ کلمه بدون موضوع، به خلاقیت خود اجازه دهید بیان شود. این تمرین، به شما این امکان را می‌دهد که ایده‌های جالب و غیرمعمولی را بیرون بیاورید و خلاقیت خود را به چالش بکشید.
۳. تماشای فیلم در سینما: تماشای فیلم روی صفحه بزرگ سینما یک تجربه حسی فراموش‌ناپذیر است. این تجربه نه‌تنها از لذت بردن از آثار هنری بلکه از تقویت تفکر خلاق شما نیز همراه است.
۴. برقراری ارتباط با غریبه‌ها: با برقراری تماس با افراد ناشناخته، داستان‌ها و تجربیات جدیدی شنوا می‌شود. این ارتباطات می‌توانند به شما نگاهی جدید به جهان دهند و تفکر خلاقتان را افزایش دهند.
۵. تغییر رژیم غذایی: تغییرات در رژیم غذایی ممکن است تأثیرات قابل توجهی بر تفکر شما داشته باشد. اطلاعات نشان می‌دهد که تغییر در غذاهای مصرفی، میزان خلاقیت را افزایش می‌دهد.
۶. جلسه‌ی طوفان فکری بدون انتقاد: در جلساتی بدون انتقاد، هیچ‌گونه انتقادی از ایده‌ها صورت نمی‌گیرد. این فضا امکان خلق و اشتراک ایده‌های نوآورانه را برای شما به وجود می‌آورد.
با انجام این تمرینات و تغییرات، می‌توانید تفکر خلاق خود را بهبود بخشید و به دنیای ایده‌های جدید پنجره باز کنید.
