بسیاری از افراد در دوران زندگی خود با شرایطی روبه‌رو شده‌اند که در آن به نیازها و خواسته‌های دیگران اولویت داده و خود را به صورت ناخودآگاه در خدمت نیازهای اطرافیان خود قرار داده‌اند. این موقعیت‌ها ممکن است شامل مواردی باشند که نزدیکان ما به بیماری مبتلا شده‌اند و به حمایت و مراقبت ما نیاز دارند. در ادامه با طرحواره ایثار آشنا خواهیم شد.
اما در شرایط عادی زندگی نیز، برخی از افراد معتقدند که مسئولیت به عهده برطرف کردن نیازهای اطرافیان و خانواده نیز بر عهده خودشان است. اگرچه در این حالت‌ها به نظر می‌آید که به نیازهای فردی خودمان توجه نکرده‌ایم، اما در واقعیت، این اقدام نیز به مفهوم ایثار و اهتمام نسبت به دیگران محسوب می‌شود.
با این وجود، اگر به طور کامل به نیازهای شخصی خود توجه نکنیم، ممکن است با عذاب وجدان مواجه شویم. این درواقع یک پیچیدگی اخلاقی است که نیاز به تعادل مناسب بین اهتمام به خود و ارتباط با دیگران را دارد.
در صورتی که شما هم تا به حال با این الگوی رفتاری روبرو شده‌اید یا تمایل به درک بهتری از مفهوم ایثار دارید، با ما همراه باشید تا طرحواره ایثار و توازن میان نیازهای شخصی و نیازهای دیگران را برایتان روشن کنیم. در صورتی که علائمی از این طرحواره دارید، حتما به مشاوره فردی مراجعه کنید.
منظور از طرحواره چیست؟
الگوهای رفتاری تکرارشونده که به طرحواره‌ها معروفند، نقش بسزایی در طول زندگی افراد ایفا می‌کنند. این طرحواره‌ها یا تله‌های زندگی، بر پایه باورهای غیرمنطقی در دوران کودکی و نوجوانی شخص شکل می‌گیرند و سپس در مراحل بعدی زندگی، تاثیر گسترده‌ای بر رفتارها، احساسات، و نحوه تفکر افراد دارند.
هر طرحواره در واقع یک باور کلی است که درباره خود، دیگران، و جهان شکل می‌گیرد و رفتارهای خاص و قابل پیش‌بینی را نتیجه می‌دهد. این طرحواره‌ها باعث تعیین مسیر رفتاری افراد می‌شوند و در تمام زندگی شان تاثیرگذار باقی می‌مانند.
درک صحیح از این طرحواره‌ها و کمک به حل و فصل آنها می‌تواند تغییرات مهمی در زندگی فردی، اجتماعی، و حتی در روابط عاطفی افراد ایجاد کند. این فهم عمیق از طرحواره‌ها به افراد کمک می‌کند تا با خودشان و دیگران بهترین ارتباطات را برقرار کرده و به سمت رشد و تحول شخصی پیش بروند.
طرحواره ایثار چیست؟
مفهوم ایثار در واقع به ارائه گذشت و فداکاری برای رفاه دیگران و تحقق حال آنها اشاره دارد. این ویژگی مورد تحسین بسیاری از افراد قرار دارد. با این حال، اگر این ویژگی محبوب به عنوان یک الگوی طرحواره وارد شود، ممکن است تبدیل به یک عامل مخرب شود.
تصور کنید رفتار «از خود گذشتگی» به عنوان یک الگوی تکرارشونده به وجود آید و فرد به صورت افراطی نیازها و خواسته‌های خود را نادیده بگیرد. افرادی که طرحواره ایثار (Self-Sacrifice Schema) در آنها فعال است، خود را به عنوان قربانی خواسته‌ها و نیازهای دیگران قرار داده و این اقدام را به منظور جلب توجه و دوستی از طرف دیگران انجام می‌دهند. همچنین، این افراد ممکن است با کنترل عذاب وجدان و احساس گناه سعی کنند تا رضایت خود را حفظ کنند.
طرحواره ایثار و ویژگی‌های آن
طرحواره ایثار، یک الگوی رفتاری است که در افراد فعال می‌شود و به تمرکز بر نیازهای دیگران می‌پردازد. این افراد در مواجهه با مشکلات دیگران، احساس گناه می‌کنند و اگر قادر به حل آن مشکلات نشوند، خود را مقصر می‌دانند. علاوه بر این، اگر نتوانند لطف و کمک به دیگران را جبران کنند، احساس خشم و ناامیدی را تجربه می‌کنند.
این افراد دارای دلسوزی بیش از حدی هستند و رنج و درد عزیزان خود را به شدت تجربه می‌کنند. از نظر آنها، دیگران به نظر ضعیف می‌آیند و از مسئولیت‌پذیری برای کارهای خود عاجزند.
تعادل در داد و ستد در این افراد وجود ندارد؛ زیرا آنها به طور بیش از حد به دیگران بخشش می‌کنند و از نیازهای خود کمتر بهره می‌برند. افراط در مسئولیت‌پذیری نیز یکی از ویژگی‌های این طرحواره است، زیرا این افراد حتی در صورت نداشتن توانایی برآورده کردن انتظارات دیگران، نمی‌توانند “نه” بگویند.
گاهی اوقات، افراد با طرحواره ایثار به‌شکل انفعالی عمل می‌کنند و از انجام کارهایی که ممکن است دیگران را ناراحت کند، خودداری می‌کنند.
روند شکل‌گیری طرحواره ایثار
طرحواره ایثار اکثراً در دوران کودکی و تحت تأثیر خانواده شکل می‌گیرد. محیط خانوادگی در زیر می‌تواند به شکل‌دهی این طرحواره در کودکان کمک کند:
-
کمبود هم‌دلی در خانواده:
در خانواده‌هایی که به کودکان هم‌دلی نمی‌کنند و احساسات ایشان را نپذیرند، ایثار زیادی شکل می‌گیرد. این کودکان احساس مهم نبودن و ارزشمندی خود را نخواهند کرد.
-
انتظارات بیش از حد:
خانواده‌هایی که انتظارات بیش از حدی از کودکان دارند و در صورت عدم انجام وظایف مورد انتظار، آنها را ملامت می‌کنند، باعث شکل‌گیری طرحواره ایثاری می‌شوند.
-
توجه شرطی:
وجود توجه شرطی از سوی خانواده، به این معناست که کودکان فقط در صورت تطابق با انتظارات خانواده مورد محبت و حمایت قرار می‌گیرند. در غیر این صورت، از حمایت خود محروم می‌شوند.
-
نقص برآورده شدن نیازها:
در محیطی که نیازهای کودکان به‌صورت کامل برآورده نمی‌شود و به آنها بی‌توجهی می‌شود، طرحواره ایثاری شکل می‌گیرد.
-
نقش والدین در طرحواره:
وقتی که کودک به‌طور ناخواسته نقش والد و بزرگسال به دوش گرفته می‌شود، مانند مواردی که یکی از والدین را از دست داده و کودک مسئولیت مراقبت از خواهران و برادران جوان‌تر را بر عهده دارد، طرحواره ایثاری شدیداً احساس می‌شود.
-
ضعف نقش والدین:
در خانواده‌هایی که والدین نقش خود را به عهده نمی‌گیرند و به نوعی ضعیف یا بی‌مسئول به نظر می‌آیند، کودک این نقش را به عهده گرفته و مسئولیت مراقبت از والدین را به دوش می‌کشد.
جسمانی سازی اثرات آسیب‌زای طرحواره ایثار
تحقیقات نشان می‌دهد که طرحواره ایثار تأثیرات منفی بسیاری بر سلامت جسمانی و روانی افراد خود دارد. این طرحواره ممکن است باعث افزایش احتمال ابتلا به برخی اختلالات و ناراحتی‌های روانی شود. همچنین، افراد مبتلا به این طرحواره ممکن است به شکایت‌هایی از قبیل سردرد، مشکلات گوارشی و معده، خستگی مداوم، افسردگی، اختلالات عصبی و حتی دیابت دچار شوند.
این علائم، علی‌رغم ناخودآگاه بودن آنها، ممکن است به دنبال تلاش برای جلب توجه و حمایت از دیگران یا حتی برای کاهش ویژگی‌های فشار زیادی که بر دوش خود می‌کشند، ایجاد شود. افراد مبتلا به این طرحواره اغلب خود را مستحق توجه و مراقبت دیگران نمی‌دانند.
بخشی از تحقیقات نیز ارتباط طرحواره ایثار با بیماری‌های سیستم ایمنی بدن، از جمله سرطان، را نشان می‌دهد. اگرچه تحقیقات جامع در این زمینه انجام نشده است، اما به نظر می‌رسد که این ارتباط وجود داشته باشد.
ایثار نمایشی در فرد موجب ایجاد استرس دائمی و نگرانی ناشی از مراقبت از دیگران و نادیده گرفتن نیازهای شخصی می‌شود. این استرس ممکن است باعث فرسودگی غدد فوق کلیوی شده و به‌همین ترتیب، سیستم ایمنی را ضعیف‌تر کند.
چگونه متوجه شویم که طرحواره ایثار در ما فعال است؟
برای شناسایی طرحواره ایثار، می‌توان از تست‌های مختلف طرحواره استفاده کرد یا با یک مشاور متخصص مشاوره نمود. با این حال، اگر پاسخ‌های شما به بیشتر پرسش‌های زیر مثبت است، احتمالاً این طرحواره در شما فعال است:
-
ترجیح دادن نیازهای دیگران:
آیا به نیازهای دیگران اولویت می‌دهید تا نیازهای خودتان؟
-
کمک به دیگران در شرایط دشوار:
آیا حتی در شرایطی که شما هم در موقعیت مساعدی نیستید، به دیگران کمک می‌کنید؟
-
سختی در گفتن «نه»:
آیا برای شما سخت است که رد کردن یا انجام خود را به دلیل ناتوانی یا عدم موافقت با دیگران، تجربه کنید؟
-
نگرانی از نظرات دیگران:
آیا از ناراحتی یا نارضایتی احتمالی اطرافیان خود نگران هستید؟
-
وابستگی به تقدیر دیگران:
آیا اگر دیگران اراده تشکر و قدردانی از شما نداشته باشند، احساس ناراحتی و دلخوری می‌کنید؟
-
نبود شنونده برای مشکلات شما:
آیا همواره به مشکلات دیگران گوش می‌دهید اما خود شخصی را ندارید که به مشکلات شما گوش دهد؟
-
خودخواهی در اولویت‌بندی:
آیا اعتقاد دارید اولویت دادن به خود را خودخواهی می‌دانید؟
-
ترجیح به انجام وظایف برای دیگران:
آیا برای شما سخت است شاهد تلاش‌های دیگران برای انجام یک کار باشید و ترجیح می‌دهید خودتان آن را انجام دهید؟
-
انحطاط تصمیم‌گیری:
آیا در تصمیم‌گیری‌های مربوط به خود، به دیگران وابسته هستید؟
-
حس خشم در درون:
آیا در درون خود احساس خشم دارید؟
چرا در طرحواره ایثار گیرفتار می‌شویم؟
وقتی طرحواره ایثار در ما فعال است، با گذشت زمان، به تدریج احساس فرسودگی می‌کنیم و آسیب‌های بیشتری تجربه می‌کنیم. با این حال، اغلب کسی را نمی‌یابیم که با او درباره مشکلاتمان صحبت کنیم. انتخاب می‌کنیم مشکلات خود را پنهان کنیم، احساسات و نیازهای خود را سرکوب کنیم و از کمک خواهی اجتناب کنیم.
این امر به این دلیل است که به نظر می‌آید افراد فداکار اعتراض نمی‌کنند. ممکن است از دیگران شنوا کنیم: “چرا از خودت مراقبت نمی‌کنی؟” اما به سوالی که این است که چگونه این کار را انجام دهیم، پاسخ روشنی نداشته باشیم.
با این وجود، طرحواره ایثار نفع‌های ثانویه‌ای نیز دارد. این طرحواره از دید جامعه، مورد تحسین قرار گرفته و با فداکاری اراده‌ای نادرست به نظر می‌رسد. ممکن است دیگران از ما تقدیر کنند که از خود گذشته و خود را قربانی خانواده کرده‌ایم.
علاوه بر این، افرادی که این طرحواره را در زندگی خود دارند، به عنوان یک منبع حمایتی محسوب می‌شوند و دوستان فراوانی را در اطراف خود جذب کرده‌اند که به‌واسطه آن، روابط اجتماعی مثبت و قوی دارند.
سبک مقابله‌ای در ایثار
تعامل با طرحواره ایثار اغلب در سه سبک مقابله‌ای انجام می‌شود:
-
سبک مقابله‌ای تسلیم
در این سبک، افرد نیازها و خواسته‌های خود را به طور کامل کنار می‌گذارند و به نیازهای دیگران اولویت می‌دهند. این افراد ممکن است به سمت افراد سواستفاده‌گر یا به دور از اهداف شخصی خود جلب شوند.
-
سبک جبران افراطی
در این سبک، فرد متمایل به هرگونه کوتاهی یا از خودگذشتگی نمی‌شود. او احساس می‌کند که باید به هر قیمتی از خودگذشته و قوی و غیرقابل شکست باشد. این سبک ممکن است به شخصیت خودشیفته نزدیک شود.
-
سبک مقابله‌ای اجتناب
افرادی که از این سبک مقابله‌ای در مواجهه با طرحواره ایثار استفاده می‌کنند، همواره از هرگونه داد و ستدی اجتناب می‌کنند. آنها ترجیح می‌دهند هیچ انتظاری از دیگران نداشته باشند و هیچ وظیفه‌ای به عهده نگیرند.
روابط عاطفی در تله ایثار
غالباً افرادی که دچار تله ایثارگری هستند، به افرادی با خصوصیات خاص جذب می‌شوند. بسیاری از آنها ترجیح می‌دهند با افرادی که دارای طرحواره بزرگمنشی هستند، ارتباط برقرار کنند. در این شرایط مشاوره روابط عاطفی بسیار کمک کننده خواهد بود. به عنوان مثال، افرادی که با مشکلات روبه‌رو هستند، بیمار، شکست‌خورده، معلول، نیازمند به لحاظ مالی یا از جامعه طرد شده‌اند، در انتخاب روابط خود اغلب به این ویژگی‌ها توجه می‌کنند. دلیل اصلی این انتخاب‌ها دوگانه است:
- افرادی که دارای طرحواره ایثار هستند، تنها با این نوع روابط کارکرده و از طریق آنها می‌توانند از طرحواره خود بهره‌مند شوند. در غیر این صورت و در روابط متعادل، ممکن است سردرگم شده و نقش خود را گم کنند.
- این افراد از درون احساس بی‌ارزشی دارند؛ بنابراین تنها زمانی خود را لایق تشکر، توجه و تحسین می‌دانند که فداکاری و خودگذشتگی را ارائه دهند.
طرحواره ایثار چه تفاوتی با فداکاری دارد؟
گاهی اوقات سوال برای شما پیش آمده که آیا فداکاری چیزی منفی است یا خیر؟ آیا ایستاده‌ایم در برابر یک طرحواره که به ایثار و فداکاری متکی است، چرا آن را به عنوان یک الگوی منفی می‌شناسیم؟ واقعیت این است که فداکاری و طرحواره ایثارگری تفاوت‌های زیادی دارند.
شخص فداکار اجباری برای ایثار کردن نمی‌بیند. او خود به آزادی انتخاب کرده است که از خودگذشتگی کند و در صورت نیاز به این کار ادامه دهد. در مقابل، فردی که طرحواره ایثارگری دارد، اگر قادر به فداکاری نشود، احساس گناه و عذاب وجدان خواهد کرد. همچنین او به رفتار دیگران و قدردانی آنها حساس بوده و به دنبال ارضاء کردن نیازهای دیگران است.
تله ایثار چه تفاوتی با تله اطاعت دارد؟
تله ایثارگری و تله اطاعت از بُعد‌های مختلفی به یکدیگر شباهت دارند. در هر دو طرحواره، تمرکز بر دیگران، نیازهای آنها، و فداکاری از خود و خواسته‌های شخصی است. بااین‌حال، منشأ تله ایثار درونی است، به این معنی که فرد به دلیل عذاب وجدان و با اختیار خود فداکاری می‌کند. اما در تله اطاعت، ترس از تنبیه، انتقام یا طرد از سوی دیگران وجود دارد.
افرادی که تله اطاعت را تجربه می‌کنند، به خواسته‌های دیگران اولویت می‌دهند زیرا از مخاطبان خود می‌ترسند و نگران تحمیل عواقب منفی می‌شوند. سبک تربیتی نیز در این دو طرحواره متفاوت است، زیرا در تله ایثارگری، والدین بیشتر به عنوان افرادی غمگین و افسرده تصویر می‌شوند، در حالی که در تله اطاعت، والدین سختگیر و کنترل‌گر به نظر می‌رسند.
درمان و اهداف درمانی طرح واره ایثار
برای مقابله با مشکلاتی که احتمالاً از طریق طرحواره درمانی بر شما تأثیر گذاشته است، بهتر است این الگوی مخرب را شناسایی و مورد درمان قرار دهید. برای این منظور، می‌توانید از راهکارهای زیر برای درمان تله ایثار استفاده کنید:
۱. مراجعه به درمانگر: با مراجعه به یک متخصص، می‌توانید به ریشه‌یابی اصولی و دقیق از مشکلات خود بپردازید و راه‌حل‌های مناسبی برای حل آنها پیدا کنید.
۲. شناسایی ریشه احساس گناه: با بازگشت به کودکی خود، سعی کنید ریشه‌های احساس گناه در برابر دیگران را شناسایی کنید و به طور موثر با آن کار کنید.
۳. بازبینی روابط: روابط مخرب را مرتفع کرده و دوستانی بخشنده برای خود پیدا کنید. از اینجا به دیگران اجازه دهید که از شما حمایت کنند، اما همزمان از شما سوءاستفاده نکنند.
۴. شنونده مطلق نباشید: حق دارید در روابط خود مورد حمایت قرار بگیرید و از شنیده شدن لذت ببرید. از اینکه مشکلات خود را بیان کنید و تصویر خود را به عنوان یک فرد قابل احترام حفظ کنید.
۵. آموزش مهارت گفتن “نه”: یاد بگیرید که به سالها بگوید و به درستی و به شکلی سالم از قبول کردن وظایف غیرضروری پرهیز کنید.
۶. ایده‌آل‌گرا نباشید: نتواسته‌اید همیشه همه راضی شوید. به خود اجازه دهید که با نقدها و نارضایتی‌ها همخوانی داشته باشید.
۷. حقوق مساوی: یادآوری کنید که شما نیز به اندازه دیگران حقوق مساوی دارید و همگان باید با احترام و اراده به شما نگاه کنند.
۸. آگاهی از نیازهای سرکوب‌شده: نیازهای خود را به دقت شناسایی کنید و این موارد را با عزیزان خود به اشتراک بگذارید. این به دیگران اجازه می‌دهد که در حمایت از شما نقش داشته باشند.
۹. تعادل در گرفتن و بخشیدن: در روابط خود تعادل مناسبی بین درخواست و اراده به دیگران وجود دهد. البته در شرایط خاصی مانند رابطه مادر و نوزاد، این تعادل ممکن است تغییر کند.
۱۰. مدیریت خشم: خشم خود را به شکل سالم و در زمان مناسب بروز دهید و آن را سرکوب نکنید.
موضوع ایثار را همچون یک شاخص نورانی ترسیم کنید. چند تا ایده برای شروع:
- آغاز با توضیح کلی در مورد مفهوم ایثار و اهمیت آن در زندگی انسان.
- برجسته کردن نقش ایثار در ساختار جوامع و ارتباطات انسانی.
- توضیح نقاط قوت و مزایای ایثار به عنوان یک ارزش بنیادی.
- معرفی شخصیت‌ها یا موارد واقعی که ایثار را به خوبی نمایان کرده‌اند.
- بحث در مورد چگونگی تربیت ایثار در جامعه و خانواده.
- ارائه راهکارها و مشاوره‌های عملی برای تقویت ایثار در زندگی روزمره.
- مقایسه ایثار با مفاهیم مشابه و تفاوت‌های آن با آنها.
- اشاره به افرازهای تاریخی یا ادبی که ایثار را به خوبی ترسیم کرده‌اند.
- جلب توجه به اهمیت ایثار در مواقع مختلف زندگی، از جمله در کسب و کار یا روابط شخصی.
- انتها با یک نتیجه‌گیری قوی و تشویق به تجربه ایثار در زندگی روزمره.
