بازی درمانی یکی از روش‌های موثر و کاربردی در حوزه روانشناسی کودک است که برای کمک به شناسایی و بهبود ویژگی‌های روانی افراد، به‌ویژه کودکان، به‌کار می‌رود. این روش از انواع مختلفی از بازی‌های درمانی استفاده می‌کند، از جمله بازی‌های فعال و غیرفعال. در میان تکنیک‌های کاربردی بازی درمانی، می‌توان به تکنیک بازی با اسباب‌بازی، تصویرسازی، ایفای نقش، و داستان‌گویی اشاره کرد. این تکنیک‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا مشکلات و احساسات خود را بهتر درک کرده و با آنها برخورد کنند.
بازی درمانی چیست؟
بازی یکی از جنبه‌های اساسی زندگی کودکان است که به آنها امکان می‌دهد احساسات و افکار خود را ابراز کنند، از جمله احساس شادی، ترس، عصبانیت و غم، و در دوره بزرگسالی، به صراحت این احساسات را بیان کنند.
بازی بهترین راه برای برطرف کردن نیازهای حسی و حرکتی کودکان است. انرژی آنها در طول بازی تخلیه می‌شود و آرامش آنها افزایش می‌یابد، در حالی که عدم تخلیه انرژی می‌تواند به پرخاشگری، افسردگی و اضطراب منجر شود.
بازی به عنوان یک عامل کلیدی در رشد خلاقیت و تفکر کودکان شناخته شده است و نقشی مهم در رشد و توسعه آنها دارد. با گذشت زمان، بازی به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های حل مسئله را یاد بگیرند و از طریق آنها، روحیه استقلال و اعتماد به نفس را پرورش دهند.
بازی درمانی یکی از تکنیک‌های موثر درمانی است که به کودکان کمک می‌کند تا مشکلات و احساسات خود را شناسایی کنند و با آنها برخورد کنند. این نوع بازی برای نمایش مشکلات درونی و احساسات غیرقابل تحمل به کودکان کمک می‌کند. همچنین، بازی درمانی به عنوان یک روش ارتباطی برای شناخت میزان توانایی و درک کودکان از مسائل مختلف بسیار مؤثر است.
ویژگی‌های رفتاری مانند پرخاشگری در بازی‌های کودکان به صورت واضح قابل مشاهده است. بازی به کودکان اجازه می‌دهد تا دنیای درونی خود را از طریق بازی‌هایشان بیان کنند. به عنوان مثال، یک کودک پرخاشگر ممکن است در طول بازی میدان جنگی تصور کرده و با اسباب‌بازی‌هایش به صورت خشن برخورد کند.
احساساتی که کودکان در بازی درمانی تجربه می‌کنند می‌تواند شامل احساساتی مانند شکست، تنهایی، ترس، ناامنی و بی‌کفایتی باشد، که ممکن است زمینه‌ساز انحراف‌های آینده آن ها شود؛ به همین دلیل نیاز به مشاوره فردی وجود خواهد داشت.
کاربرد بازی درمانی
استفاده از بازی درمانی به عنوان یک روش مؤثر برای درمان روانی کودکانی که به طور ناخواسته با آسیب‌هایی مانند آزار جنسی، ضرب و شتم، یا خشونت خانگی مواجه شده‌اند، بسیار گسترده است. علاوه بر این، این روش برای کودکانی که مشکلاتی در کنترل حرکات بدنی دارند و از بیقراری رنج می‌برند، به منظور کاهش تنش و استرس مورد استفاده قرار می‌گیرد.
متخصصان با بهره‌گیری از تکنیک‌های بازی درمانی، برای ایجاد یک فضای محیطی خاص کار می‌کنند که کودکان بتوانند در آن احساسات و ترس‌های درونی خود را بیان کنند و از آنها آزاد شوند. در واقع، هدف اصلی بازی درمانی این است که کودکان بتوانند به‌طور طبیعی و به‌صورت خودآگاه احساسات خود را بروز دهند.
نکته جالب این است که بازی درمانی می‌تواند برای درمان مشکلات روانی در دوره‌های نوجوانی و بزرگسالی نیز مؤثر باشد.
از جمله مشکلاتی که می‌توان با استفاده از بازی درمانی درمان کرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– افسردگی
– مدیریت خشم
– جنون
– مشکلات روحی
– استرس
– غم و اندوه
– وسواس‌های فکری
– اختلالات طیف اوتیسم
– اضطراب
– مسائل روانی و مرتبط با رشد
کارایی بازی درمانی
رویکرد بازی درمانی توسط یک متخصص درمانی اجرا می‌شود، که باید ویژگی‌هایی همچون احترام و اعتماد را داشته باشد.
در جلسات بازی درمانی، کودک درگیر بازی با اسباب‌بازی‌های متنوع می‌شود. تحت نظر مستقیم درمانگر، عمل‌ها و گفتارهای کودک مورد بررسی قرار می‌گیرند و بر اساس رفتارهایش، مشکلات تشخیص داده می‌شوند. بعداً با تفسیر این رفتارها، راهکارهای کاربردی برای حل مسائل پیشنهاد می‌شود.
در صورتی که کودک علاقه‌ای به بازی نداشته باشد، وظیفه درمانگر است که او را به شرکت در بازی ترغیب کند. در مواردی، درمانگر باید با شروع بازی با اسباب‌بازی و پس از آن دعوت کودک به شرکت در آن را انجام دهد. مهم است که کودک اعتماد به درمانگر خود را داشته باشد و این ایده در ذهن او جا بیفتد که احساسات و افکارش برای درمانگر اهمیت دارند.
انواع بازی درمانی
انواع بازی درمانی برای کمک به درمان و بهبود روانی و اجتماعی افراد مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. در زیر به بررسی انواع مختلف این روش‌ها می‌پردازیم:
بازی درمانی فعال
در روش فعال بازی درمانی، کودک با استفاده از تعداد محدودی اسباب‌بازی، در فعالیت‌های بازی مشغول می‌شود، و درمانگر به کمک بازی، کودک را به سمت دستیابی به هدف مشخصی هدایت می‌کند. به عنوان مثال، اگر کودک برادر یا خواهر کوچکی دارد، می‌تواند با یک کودک خیالی بازی کند.
درمانگر با استفاده از محبت به نوزاد خیالی، سعی می‌کند حسادت کودک را به وجود آورده و عواطف و واکنش‌هایش را ارزیابی کند. این روش به درمانگر امکان می‌دهد تا رفتارهای کودک را به دقت مشاهده و تحلیل کند.
بازی درمانی غیر فعال
در روش بازی درمانی غیر فعال، کودک فرصتی برای بیان تخیلات و خیالات خود را دارا می‌شود و می‌تواند از طریق آن مشکلات خود را بهبود بخشد. در این نوع بازی درمانی، درمانگر یک محیط مشخص را تعیین می‌کند و سعی می‌کند تا کودک را درک هدف بازی خود کند.
گرچه بازی درمانی غیر فعال نامیده می‌شود، اما کودک در آن با استفاده از تخیلات خود حضور قوی‌ای دارد. یکی از احساسات اساسی که کودک در این نوع بازی درمانی به دست می‌آورد، حس مفید بودن است.
تحت تأثیر موقعیت‌های بازی درمانی غیر فعال، کودک به انواع مختلفی از احساسات و هیجانات دست پیدا می‌کند که به چهار روش متمایز می‌شود. درمانگر با توجه به این احساسات، می‌تواند کمک و حمایت لازم را به کودک ارائه دهد.
یکی از روش‌های شناسایی احساسات و هیجانات کودک، توجه به احساس مسئولیت است. کودکی که مسئولیت احساسات خود را قبول می‌کند، در گفتار از شخص اول استفاده می‌کند. به عنوان مثال، در حین بازی ممکن است بگوید: “من می‌خواهم تو را بزنم” یا “من ازت متنفر هستم”.
همچنین، عدم قبول مسئولیت احساسات به عنوان یک روش شناسایی احساسات و هیجانات کودک شناخته شده است. در این صورت، کودک سعی می‌کند احساسات خود را از طریق عروسک‌ها یا شیء‌های دیگر بیان کند. به عنوان مثال، ممکن است از زبان یک عروسک بگوید که مادرش را خیلی دوست دارد.
در حالت سوم، کودک به صورت مستقیم احساسات خود را نسبت به یک فرد واقعی بیان می‌کند. به عنوان مثال، ممکن است بگوید: “بابا، من خیلی دلم برات تنگ شده”.
کودک می‌تواند احساسات فردی را درباره مسائل فردی تخیلی و فیزیکی خود را به تخیلات خود وابسته کند. به عنوان مثال، می‌تواند با کوباندن عروسک بر روی زمین، ناراحتی خود را بیان کند.
بیشتر بخوانید: رقص و حرکت درمانی
فواید بازی درمانی
تحقیقات نشان می‌دهند که حدود ۷۱ درصد از کودکانی که با بازی درمانی درگیر می‌شوند، به تغییرات مثبت گسترده‌ای در زندگی‌شان شاهد بوده‌اند.
مزایای بالقوه بازی درمانی عبارتند از:
۱. تقویت روابط خانوادگی و مهارت‌های اجتماعی.
۲. ارتقاء همدلی و احترام نسبت به دیگران.
۳. ارزشیابی و احترام به فرد.
۴. پذیرش مسئولیت‌های مختلف.
۵. آموزش مهارت‌های خلاقانه برای حل مسائل.
۶. کاهش سطح استرس و اضطراب.
۷. بهبود توانایی بیان احساسات.
تکنیک های بازی درمانی
در ادامه به معرفی انواع تکنیک هایی که در بازی درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، خواهیم پرداخت.
روش‌های بازی با اسباب‌بازی و عروسک
استفاده از تکنیک‌های بازی با اسباب‌بازی و عروسک‌ها برای آموزش کودکان نحوه بازی و ارتباط با آنها بسیار مفید است. در این تکنیک، کودکان می‌توانند انواع مختلفی از بازی‌های حسی، از جمله بازی با بالون، حباب، چوب جادویی، تلفنی، عروسک، عروسک مخملی، پزشکی و توپ بازی را تجربه کنند.
یکی از بازی‌های مفید در این تکنیک، بازی پزشکی است. در این بازی، کودک فرآیند درمان را بر روی حیوانات یا اسباب‌بازی انجام می‌دهد، که در زمان‌های استرس‌زا و مواجهه با مشکلات می‌تواند به کنترل احساسات کمک کند.
همچنین، در بازی تلفنی، هر دو طرف یک تلفن اسباب‌بازی دارند و درمانگر می‌تواند از طریق تلفن از بیمار سؤالات مربوط به درمان را بپرسد. این بازی به بیمار کمک می‌کند تا به طریق غیرمستقیم و از طریق تلفن به راحتی به سؤالات پاسخ دهد و در صورت نیاز، تلفن را قطع کند.
تحقیقات نشان می‌دهند که بازی با تلفن اسباب‌بازی برای برقراری ارتباط با کودکانی که به صورت انتخابی از سخن گفتن امتناع می‌کنند، بسیار مؤثر است.
تکنیک تصویرسازی و خلاقیت هنر
یکی از روش‌های موثر در بازی درمانی، تکنیک تصویرسازی و خلاقیت هنری است. در این روش، کودکان می‌توانند از طریق نقاشی، ساخت مدل‌ها، یا حتی رقص و نمایش، احساسات و تجربیات خود را به تصویر بکشند و با خلاقیت خود به بیان آنها پرداخته و با آنها ارتباط برقرار کنند. این تکنیک خود دارای زیرمجموعه‌ای از روش‌هاست که در ادامه آنها را بررسی خواهیم کرد.
تکنیک رنگ‌آمیزی
استفاده از تکنیک تصویرسازی و خلاقیت هنری بهبود موثری را در فرآیند بازی درمانی به ارمغان می‌آورد. یکی از انواع این تکنیک‌های خلاقیت هنری، رنگ‌آمیزی است. در این روش، درمانگر و مشاور با استفاده از رنگ‌ها و احساسات موجود، با هم همکاری می‌کنند.
به عنوان مثال، رنگ آبی معمولاً نمایانگر احساساتی مانند غم و اندوه است، در حالی که رنگ قرمز به عنوان نماد عصبانیت مطرح می‌شود و زرد به عنوان نشانه‌ای از شادی و خوشحالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بعد از تعیین احساسات مرتبط با هر رنگ، درمانگر می‌تواند از مشتری بخواهد که یک جدول زمانی از زندگی خود را ترسیم کند و با استفاده از رنگ‌ها، این احساسات را به تصویر بکشد.
هنر تروماگرافی
یکی از روش‌های مؤثر در تکنیک تصویرسازی، هنر تروماگرافی است. در این روش، درمانگر از مشاوران درخواست می‌کند تا تجربیات تروماتیک گذشته‌شان را مثل زمین‌لرزه، حادثه‌ی رانندگی، یا سیل را به تصویر بکشند. تحقیقات نشان می‌دهند که اگر مشاور تصاویر تروماتیک را ارائه کند و شخص آن را متنفرانه نگاه کند، می‌تواند کنترل بیشتری بر تجربه‌های تروماتیک خود داشته باشد و بهبود بیشتری در فرآیند درمان را تجربه کند.
کلاژ
در روش آرایش ترسیمات، درمانگر از فرد درخواست می‌کند تا آرایش ترسیماتی از کابوس‌هایی که منشأ مشکلات در زندگی او هستند، ارائه دهد. این روش موثری برای بیان احساسات و افکار است و برای افرادی که به نقاشی و طراحی علاقه‌ای ندارند، گزینه‌ای مناسب محسوب می‌شود.
تکنیک ایفای نقش
یکی از روش‌های مؤثر در بازی درمانی، ایفای نقش است. در این روش، درمانگر تمام تلاش خود را می‌کند تا با درمانجو یک شرایط خاص را تجسم کند که مشکلاتی برای فرد به وجود آورده است.
هدف اصلی از این تکنیک، کاهش استرس و اضطراب است. به عبارت دیگر، با این تکنیک، فرد متوجه می‌شود که نیازی به اضطراب ندارد.
در ادامه، روش‌های مختلف ایفای نقش را معرفی می‌کنیم:
- بازی با ماسک
- بازی در نمایش‌ها با لباس‌های خاص
- بازی به‌صورت ابرقهرمانی
- بازی با عروسک‌ها
تکنیک‌های استعاره و داستان‌سرایی
در فرایند استعاره و داستان‌سرایی، یکی از روش‌های بسیار موثر، تکنیک «لاک‌پشت» است. در این روش، درمانگر به فرد در حال درمان، آموزش می‌دهد که وقتی لاک‌پشت ناراحتی را احساس می‌کند، توقف کرده، چشمانش را ببندد و به ذهنش برگردد. سپس با سه نفس عمیق، موضوع ناراحت‌کننده را از ذهن خود بیرون کند.
این روش به فرد کمک می‌کند که خشم خود را کنترل کند و با احساسات نامطلوب مقابله کند. یکی دیگر از تکنیک‌های مؤثر در بازی درمانی، داستان‌سرایی متقابل است. این تکنیک برای اولین بار توسط روانپزشک کودکان به نام ریچارد گارنرد در سال ۱۹۷۱ معرفی شد. در این روش، هر دو طرف، یعنی درمانگر و درمانجو، داستان‌هایی را ارائه می‌دهند.
این تکنیک برای افرادی در رده سنی ۸ تا ۱۴ سال بسیار موثر است. در اینجا، فرد موظف است با استفاده از شخصیت‌های تخیلی، یک داستان درباره مشکل خود ارائه دهد. سپس، درمانگر با استفاده از شخصیت‌های داستان، راه‌حل‌هایی برای مواجهه با مشکلات ارائه می‌دهد. این تکنیک‌ها، جزو تکنیک‌های داستان‌سرایی و قصه‌گویی هستند که می‌توانند در بهبود روند درمانی بسیار موثر باشند.
بازی درمانی و عملکرد آن
ارتباط بین کودکان و بزرگسالان بستگی به سطح توانایی زبانی آنها دارد که بسته به سن و فرایند رشد، متفاوت است. در بسیاری از مواقع، کودکان نمی‌توانند احساسات و افکار خود را به طور کامل بیان کنند و یا فردی مناسب برای صحبت کردن و به اشتراک گذاشتن آنها ندارند.
با این حال، بزرگسالان ممکن است نشانه‌هایی را که توسط کودکان ارائه می‌شود، به اشتباه تفسیر کنند و یا به طور کلی آن را نادیده بگیرند. کودکان از طریق بازی، دنیا و جایگاه خود در آن را درک می‌کنند. بازی، یک فضای آزاد است که به کودکان اجازه می‌دهد احساسات و افکار خود را به طور آزادانه بیان کنند. اگر بفهمید چه چیزی را دنبال می‌کنید، اسباب بازی‌ها می‌توانند به عنوان نمادهای عمل کنند و معانی عمیق‌تری بدست آورند.
زیرا کودکان نمی‌توانند در دنیای بزرگسالان به اندازه کافی خود را بیان کنند، درمانگر خود را به سطح آنها تنظیم می‌کند و وارد دنیای کودک می‌شود. در هنگام بازی، کودک ممکن است حس کمتری از محافظت داشته باشد و تمایل بیشتری به به اشتراک گذاشتن احساسات خود داشته باشد، اما زیر فشار نیستند. آنها این کار را به روش خودشان و در زمان خودشان انجام می‌دهند.
بازی درمانی بسته به درمانگر و نیازهای خاص کودک متفاوت خواهد بود. ابتدا، ممکن است درمانگر بخواهد کودک فقط بازی را مشاهده کند یا ممکن است بخواهد مصاحبه‌های جداگانه‌ای با کودک، والدین یا معلمانش انجام دهد.
پس از ارزیابی دقیق، درمانگر اهداف درمانی را مشخص می‌کند، در مورد محدودیت‌هایی که ممکن است لازم باشد تصمیم بگیرد و برنامه‌ای برای ادامه کار تدوین می‌کند. بازی درمانی به تمرکز بر روی نحوه کنارآمدن کودک با دوری از والدین، تنهایی و واکنش‌های آنها در زمان بازگشت والدین متمرکز است.
از این تجربه‌ها و مشاهدات، درمانگرها به عنوان راهنمایی برای مراحل بعدی استفاده می‌کنند. هر کودک متفاوت است، بنابراین درمان باید متناسب با نیازهای وی باشد. با پیشرفت درمان، می‌توان رفتارها و اهداف را دوباره ارزیابی کرد. در برخی موارد، درمانگر ممکن است اعضای خانواده را به بازی درمانی دعوت کند. این به عنوان فیلیال ت راپی (بازی درمانی مبتنی بر فرزند) شناخته می‌شود و می‌تواند در بهبود پویایی خانواده و تسکین تعارضات مفید باشد.
