اختلال بیش فعالی و یا بی توجهی (ADHD) یک نوع اختلال رفتاری است که به طور معمول با نقص توجه و فعالیت‌های شدید فیزیکی همراه است. این حالت به عنوان یکی از پررایج‌ترین اختلالات روانپزشکی در کودکان زیر ۷ سال شناخته می‌شود.
مسئله بی‌توجهی و عدم تمرکز مشکلی است که تقریباً همه ما در طول زندگی خود با آن مواجه شده‌ایم. اطلاعات حاکی از آن است که کودکان لجباز اغلب نسبت به مسائل اطراف خود بی‌توجه بوده و به سختی تمرکز کافی برای انجام وظایف روزانه خود دارند.
این ویژگی حتی در نوجوانانی که وارد دوره بلوغ شده‌اند، قابل مشاهده است. با این حال، بیش فعالی و اختلال کم‌توجهی از مفاهیمی جداگانه است و اگر احساس می‌کنید که فرزند شما با مشکلات بیشتری مواجه است و نمی‌تواند وظایف روزمره خود را به درستی انجام دهد، در ادامه ما به بررسی چیستی ADHD، علت‌ها، علائم، و انواع آن می‌پردازیم. در این شرایط بهتر است از مشاوره نوجوان و کودک استفاده نمایید.
اختلال بیش فعالی چیست؟
بیش فعالی، یک اختلال رفتاری است که به عنوان hyperactivity به زبان انگلیسی شناخته می‌شود، اما اغلب به همراه اختلال کم‌توجهی نیز مشاهده می‌شود و به عنوان ADHD شناخته می‌شود. این اختلال رفتاری به ویژگی‌هایی نظیر واکنش‌های تکانشگری، مشکلات در یادگیری، و فعالیت شدید بدنی معروف است.
کودکان مبتلا به بیش فعالی عمدتاً ناتوان در کنترل رفتار خود هستند. آنها معمولاً در محیط‌های آرام به فعالیت‌های پرسر و صدا مشغول می‌شوند و قادر به برقراری ارتباط موثر با همسالان خود نیستند.
به زبان ساده، اگر بخواهیم ADHD یعنی چی؟ باید بگوییم که این اختلال باعث می‌شود که کودکان قادر به درست درک موقعیت‌های خطر نشوند و خود را به طور مداوم در معرض خطر قرار دهند. همچنین، به دلیل کم‌توجهی، این افراد دچار مشکلات تحصیلی شده و نمی‌توانند در فعالیت‌های مدرسه یا روزمره به عملکرد مناسبی دست یابند.
بیش فعالی در بزرگسالان
بیش فعالی در بزرگسالان گاهاً ناشی از عدم درمان این اختلال در دوران کودکی و توسط روانشناسی کودک است. تا حدود ۶۰ درصد از کودکان مبتلا به این اختلال به‌شکل مناسب درمان نمی‌شوند و در سال‌های بزرگتری همچنان ممکن است اثرات آن را تجربه کنند. علایم بیش فعالی در بزرگسالان معمولاً ملایم‌تر از کودکان است، اما تأثیرات قابل‌توجهی بر زندگی شخصی و حرفه‌ای آنان دارد. این ممکن است به روابط خانوادگی یا حرفه‌ای فرد آسیب برساند.
بیش فعالی در کودکان
در میان کودکان (سن ۵ تا ۱۷ سالگی)، حدود یک نفر از هر ده کودک با اختلال ADHD روبرو می‌شود. این اختلال را به‌عنوان یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی در این دوران می‌شناسند. بیش فعالی در کودکان ممکن است با مشکلات مختلفی همراه باشد و تأثیر منفی بر روند تحصیل آنان داشته باشد. کاهش توجه در کلاس درس یا عدم تاب‌آوری در محیط تحصیل معمولاً از مسائل اصلی در این زمینه به‌شمار می‌آید. اطلاعات نشان می‌دهد که پسران دو برابر بیشتر از دختران درگیر این اختلال می‌شوند و نشانه‌های متفاوتی معمولاً ارائه می‌دهند.
بیش فعالی از چه سنی مشخص می‌شود؟
تشخیص بیش فعالی اغلب در دوران کودکی اتفاق می‌افتد و یکی از پررایج‌ترین اختلالات رفتاری-رشدی به شمار می‌آید. اکثراً نشانه‌های این اختلال در کودکان قبل از سن ۷ سال یا با ورود به محیط مدرسه ظاهر می‌شوند. این اختلال اغلب به عنوان اختلال کم‌توجهی/بیش فعالی یا ADHD شناخته می‌شود.
انواع بیش فعالی
انواع بیش فعالی و اختلال نقص توجه در سه دسته متمایز قرار دارند:
۱. اختلال توجه دارند: افراد این گروه معمولاً با مشکلات عدم توجه، کمبود تمرکز و بی‌دقتی مواجه هستند. این افراد اغلب آرام بوده و فعالیت و شیطنت کمتری دارند که ممکن است موجب نادیده گرفته شدن مشکلات آنها شود. این نوع اختلال بیشتر در دختران دیده می‌شود.
۲. بیش فعالی و حرکات تکانه‌ای: افراد این گروه بیشتر تمایل به بی‌توجهی و کمبود تمرکز ندارند، و حرکات تکانه‌ای در این دسته به نسبت کمتر است.
۳. ترکیبی (اختلال توجه، بیش فعالی و حرکات تکانه‌ای): افراد این گروه بیشترین شیوع را دارند و همه علائم اختلال توجه، بیش فعالی و حرکات تکانه‌ای را در کنار یکدیگر نشان می‌دهند.
علائم بیش فعالی
علائم بیش فعالی در بزرگسالان و کودکان می‌تواند شامل سه دسته مختلف از علائم رفتاری باشد که برای تشخیص اختلال بیش فعالی به کار می‌روند:
۱. عدم توانایی در تمرکز:
– بی‌دقتی و عدم توجه به جزئیات در مدرسه و وظایف روزانه.
– مشکل در گوش دادن به سخنرانی‌ها یا درس‌ها و حتی در مکالمات عادی.
– عدم علاقه به کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی دارند، مثل انجام وظایف مدرسه یا مشق شب.
– جا گذاشتن مداوم لوازم ضروری مانند موبایل، کیف پول، عینک و کلید.
– کاهش توانایی در سازماندهی فعالیت‌ها و مشکل در مدیریت زمان.
۲. تحرک و جنب و جوش بیش از حد:
– تکان خوردن یا ول کردن بدون دلیل وقتی نشسته‌اند.
– بلند شدن و راه رفتن در مکان‌هایی که نیاز به آرامش دارند.
– دویدن و پریدن بالا و پایین در مکان‌های غیرمجاز.
– احساس بی‌قراری و میل به رفتن در نوجوانان و بزرگسالان.
۳. رفتارهای تکانه‌ای:
– وسط حرف دیگران حرکت کردن یا وسط خط خیابان دویدن بدون توجه به خطر تصادف.
– بی‌قراری و عدم صبر.
– پاسخ دادن قبل از پایان یک سوال.
– عمل و صحبت بدون فکر کردن به تبادل نظر.
این علائم ممکن است به صورت جداگانه یا ترکیبی در افراد نمایان شوند و در تشخیص اختلال بیش فعالی مورد استفاده قرار گیرند.
معرفی علل اختلال بیش فعالی
علت ایجاد اختلال کم‌توجهی/بیش فعالی یک امری پیچیده است که هنوز به‌طور قطعی توسط دانشمندان مشخص نشده است، اما این اختلال بسیار شایع در کودکان و گاهاً بزرگسالان رخ می‌دهد. تحقیقات حاکی از آن است که علاوه‌بر عوامل محیطی و ژنتیکی، برخی از عوامل عصبی نیز ممکن است نقش مهمی در بروز این اختلال داشته باشند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که کاهش سطح دوپامین، یک ماده شیمیایی کلیدی در انتقال سیگنال‌های عصبی، ممکن است نقش بزرگی در بروز ADHD ایفا کند. دوپامین کمک به عملکرد طبیعی مغز و بدن انسان در انتقال سیگنال‌های عصبی می‌کند و در واکنش‌های عاطفی نیز نقش دارد.
قشر خاکستری مغز، بخش مهمی است که در کنترل برخی از رفتارها و عملکردهای انسان نقش دارد، از جمله خودکنترلی، تصمیم‌گیری، گفتار، کنترل عضلات و ماهیچه‌ها. تحقیقات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به ADHD حجم کمتری از قشر خاکستری مغز نسبت به افراد عادی دارند. این نتایج نشان‌دهنده ارتباط بین تغییرات در ساختار مغزی و بروز این اختلال می‌باشد.
چه عواملی در بروز اختلال بیش فعالی اثرگذارند؟
عوامل موثر در بیش فعالی، علاوه بر حدسیات و احتمالات، شامل عناصر زیر می‌شوند که تاثیر گذاری بیشتری در ایجاد اختلال کم‌توجهی/بیش فعالی (ADHD) دارند:
ژنتیک:
ژنتیک به عنوان یکی از اصلی‌ترین عوامل در بروز ADHD در نظر گرفته می‌شود. وجود سابقه خانوادگی این اختلال می‌تواند نشان‌دهنده ارثی بودن آن باشد.
سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر و الکل در دوران بارداری:
مصرف سیگار، مواد مخدر و الکل توسط مادران در دوران بارداری به عنوان عامل موثر در بروز ADHD شناخته می‌شود و ممکن است بر تشکیل این اختلال در فرزندان تأثیرگذار باشد.
قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های محیطی:
تماس با آلاینده‌های محیطی نظیر سرب و سموم دفع آفات می‌تواند به عنوان یکی از عوامل موثر در بیش فعالی و ایجاد ADHD در افراد تلقی شود.
تولد زودهنگام نوزاد با وزن بسیار کم:
تولد زودهنگام و با وزن کم می‌تواند به عنوان یکی از عوامل احتمالی بر بروز اختلال کم‌توجهی/بیش فعالی در نوزادان تأثیرگذار باشد.
صدمات مغزی در دوران جنینی یا نوزادی:
صدمات مغزی در دوران جنینی یا نوزادی می‌توانند به عنوان عاملی که تشدید‌کننده ایجاد ADHD عنوان شود.
این عوامل با ترکیب و تداخل با یکدیگر می‌توانند نقش مهمی در بروز و توسعه اختلال کم‌توجهی/بیش فعالی داشته باشند.
تشخیص و تست اختلال بیش فعالی و نقص توجه (ADHD)
کودکان به طور طبیعی ممکن است در شرایط مختلف خسته شوند و یا نخواهند به چیزی توجه کنند، یا تحت تأثیر استرس و اضطراب هر یک از علائم بیش فعالی را داشته باشند، اما این موارد به معنای بروز اختلال نقص توجه-بیش فعالی نیستند. برای تشخیص این اختلال، حداقل زمان مورد نیاز برای حضور علائم بیش فعالی به مدت ۶ ماه می‌باشد. به عبارت دیگر، کودک باید حداقل ۶ ماه علائم این اختلال را اظهار کرده باشد تا روانپزشک بتواند تشخیص قطعی اختلال نقص توجه-بیش فعالی را اعلام کند.
تشخیص بیش فعالی در کودکان زیر ۶ سال بسیار چالش‌برانگیز است، زیرا آنها در طول رشد و نموی خود تغییرات زیادی می‌کنند.
برای تشخیص اختلال بیش فعالی-کم‌توجهی، موارد زیر لازمه می‌باشند:
۱. کودک در بیشتر از یک موقعیت این علائم را داشته باشد، از جمله خانه و مدرسه. (اطلاعات جامعه‌ی کودک از منابع مختلف مانند معلمان، پرستاران و مربیان جمع‌آوری گردد.)
۲. این علائم در زمینه‌های گسترده‌ای از رفتارها مشاهده شود، از جمله فعالیت‌های روزمره، وظایف مدرسه، روابط اجتماعی با خواهران، برادران و دوستان، و همچنین فعالیت‌های گروهی.
۳. شروع علائم پیش از سن ۷ سالگی.
۴. داشتن علائم به مدت بیشتر از ۶ ماه.
والدین نیز می‌بایست اطلاعات زیر را به پزشک ارائه دهند:
– نشانه‌های دقیقی که فرزندانشان دارند.
– مدت زمانی که این علائم دیده شده‌اند.
– تأثیر این علائم بر کودک و خانواده.
– سابقه خانوادگی در این زمینه.
زیرا کودکان بخش قابل توجهی از زمان خود را در محیط مدرسه سپری می‌کنند، اطلاعات حاصل از کادر مدرسه می‌تواند به عنوان یک منبع مهم برای تشخیص اختلال نقص توجه-بیش فعالی (ADHD) مورد استفاده قرار گیرد:
رفتار در کلاس:
تحلیل رفتار کودک در کلاس، از جمله حضور فعال یا بی‌توجهی به درس‌ها، می‌تواند نقش مهمی در تشخیص این اختلال ایفا کند.
الگوهای یادگیری کودک:
شناخت الگوهای یادگیری کودک، از نظر میزان توجه و تمرکز، به پزشک اطلاعات معنی‌داری ارائه می‌دهد.
مدت زمان علائم مشکل‌زا:
اندازه‌گیری مدت زمانی که علائم بیش فعالی در کودک مشکل‌زا شده‌اند، اطلاعاتی ارزشمند برای تشخیص و درمان فراهم می‌کند.
روش‌های آموزشی در کلاس:
آگاهی از روش‌های آموزشی که در کلاس برای کمک به کودکان با ADHD به‌کار گرفته می‌شود، به پزشک کمک می‌کند تا بهترین راهکارهای درمانی را تعیین کند.
عوامل تأثیرگذار دیگر:
بررسی عوامل محیطی یا شخصی دیگر که ممکن است بر روی علائم تأثیر بگذارند، به پزشک اطلاعات کاملتری ارائه می‌دهد و برنامه درمانی را به‌طور دقیق‌تر تعیین می‌کند.
با استفاده از این اطلاعات گردآوری شده از محیط مدرسه، پزشک می‌تواند یک تصویر جامع‌تر از وضعیت کودک کسب کرده و تشخیص و درمان مناسب‌تری را ارائه دهد.
درمان اختلال بیش فعالی چگونه است؟
درمان بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان امکان‌پذیر است، با این حال درمان قطعی برای این اختلال وجود ندارد. با این وجود، تدابیر درمانی می‌توانند به طور قابل‌توجهی به کاهش علائم و بهبود وضعیت کمک کنند. مهمترین نکته این است که تشخیص و درمان به موقع این اختلال می‌تواند در بهبود نتایج بسیار مؤثر باشد.
استفاده از درمان دارویی یکی از روش‌های مؤثر و سریع‌ترین برای مدیریت بیش فعالی است، اما بسیاری از مواقع ترکیب درمان‌های دارویی و رفتاردرمانی بهترین نتایج را به‌دست می‌آورند. هدف اصلی از درمان بیش فعالی، کاهش علائم و بهبود عملکرد کلی فرد است. در صورتی که تمایل به کاهش علائم در محیط مدرسه وجود دارد، مصرف دارو در این زمان ممکن است کمک کننده باشد. برای دستیابی به بهترین نتیجه، نیاز به جلسات مداوم چکاپ با پزشک داروی بیش فعالی است تا اثرات دارو و هرگونه عوارض جانبی بررسی شود.
زمان مناسب‌ترین برای تشخیص و درمان بیش فعالی زیر ۱۲ سال است، زیرا درمان به موقع در این دوران می‌تواند پیشگیری از ادامه این اختلال در بزرگسالی باشد.
درمان بیش فعالی بدون استفاده از داروها شامل رفتاردرمانی و نوروفیدبک است. در موارد کم‌شدت‌تر، می‌توان تنها از روش‌های رفتاردرمانی بدون دارو بهره‌مند شد.
داروهای مخصوص اختلال ADHD
انواع داروهای بیش فعالی با هدف کاهش فعالیت بیش از حد و جلوگیری از حرکات تکانه‌ای، همچنین افزایش توانایی تمرکز، درمان اختلال نقص توجه/بیش فعالی را ممکن می‌سازند.
داروهای محرک:
– ریتالین (متیل‌فنیدیت): یکی از داروهای محرک متداول برای کودکان با ایمنی واقعی. با افزایش میزان دوپامین مغز، تمرکز و توجه را بهبود می‌بخشد.
– عوارض جانبی: ممکن است شامل کاهش اشتها و وزن، مشکلات خواب، گوشه‌گیری و تیک‌های گذرا باشد. این عوارض با تغییر در دارو یا تنظیمات دارو برطرف می‌شوند.
داروهای غیرمحرک:
– اتوموکسین: برای کودکانی که از داروهای محرک عوارض داشته و یا به آنها مفید نبوده است، دکتر می‌تواند به داروهای غیرمحرک مانند اتوموکسین متوسل شود. این داروها زمان بیشتری برای اثرگذاری نیاز دارند اما بسیار موثر هستند.
داروهای ضدافسردگی:
– برخی از داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای ممکن است بر روی مواد شیمیایی مغز مانند دوپامین و نوراپی نفرین تأثیر بگذارند. این داروها، اگرچه تاییدیه برای درمان اختلال نقص توجه/بیش فعالی ندارند، در بعضی موارد برای کنترل بیش فعالی در بزرگسالان مورد استفاده قرار می‌گیرند.
از جمله داروهای جدید مانند لیس دگزامفتامین که از دسته داروهای محرک است و به‌عنوان یک گزینه مؤثر برای درمان بیش فعالی معرفی می‌شود.
مهارت‌های اجتماعی برای کسانی که درگیر این اختلال هستند.
آموزش مهارت‌های اجتماعی یک راهکار مؤثر برای مدیریت بیش فعالی است که به افراد کمک می‌کند الگوهای رفتاری مناسب را یاد بگیرند. این شامل مواردی مانند رعایت نوبت، به اشتراک‌گذاری وسایل، درخواست کمک، و مقابله با آزار و اذیت می‌شود.
درمان خانگی بیش فعالی
برای بهبود علائم بیش فعالی، می‌توان از روش‌های درمان خانگی و طبیعی به عنوان مکمل یا جایگزین درمان دارویی بهره برد. این شامل مواردی مانند:
– دنبال‌کردن برنامه غذایی سالم و متعادل
– مصرف مکمل‌ها و مواد غذایی حاوی ویتامین‌ها، زینک و منیزیم
– انجام منظم تمرینات ورزشی روزانه
– حفظ خواب و استراحت کافی
– محدودیت استفاده از تلفن همراه و دیگر وسایل الکترونیکی
– فعالیت‌های هوازی و اقامت در فضای باز
– مدیتیشن یا مراقبه
– اجتناب از مواد آلرژی‌زا و خوراکی‌های فرآوری شده
– امتناع از مصرف بی‌رویه الکل و دخانیات
– برقراری نظم و ترتیب در محیط زندگی
– استفاده مداوم از دفتر یادداشت و ابزارهای مشابه
– جایگزین‌کردن تشویق به‌جای تنبیه و مؤاخذه
عوارضی که اختلال بیش فعالی به دنبال دارد.
عوارض مهم بیش فعالی یک پدیده گسترده است که بر زندگی فردی و اجتماعی مبتلا تأثیر می‌گذارد و اغلب فرد را تا آخر عمر درگیر خود می‌کند. از جمله عوارض اصلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کودکان مبتلا به این بیماری معمولاً با عدم موفقیت در تحصیل و مشکلات انضباطی مواجه هستند.
- به دلیل علاقه به فعالیت‌های زیاد و نیاز به حرکت و ماجراجویی، این افراد به خرق عادات روزمره و تجربه حوادث متفاوت ممکن است متمایل باشند.
- این افراد معمولاً از اعتماد به نفس پایینی برخوردار هستند.
- گفتگوی آنها غالباً نامنظم است یا با قطع کردن حرف دیگران به ادامه گفتگو می‌پردازند.
- این افراد به دلیل کنترل کردن فشارهای ناشی از رفتار دیگران و محیط و از بین بردن فشارهای روانی خود، به مصرف مواد مخدر و الکل گرایش دارند.
- عدم درمان اختلال کم‌توجهی و بیش فعالی در کودکان می‌تواند عوارض جدی‌تری به همراه داشته باشد و باعث شود فرد به نوعی از بیماری‌های رفتاری و اختلالات روانی دچار شود. این عوارض شامل:
- ناتوانی در برقراری ارتباطات موثر که سبب بدبینی و اختلالات یادگیری می‌شود.
- نگرانی و اضطراب ناشی از رفتارهای قبلی که موجب نگرانی و ایجاد اختلالات اضطراب عصبی و خستگی فرسا می‌شود.
- ناامیدی زیاد و تحریک‌پذیری نسبت به موضوعات مختلف که نتیجه تجربه‌های ناخوشایند به دلیل ناتوانی در تنظیم خلق و خو و رفتار اجتماعی است.
- ابتلا به اختلال شدید ODD یا بیماری سرپیچی و مخالفت.
- افزایش احتمال ابتلا به افسردگی شدید.
- دچار شدن به سندرم تورت.
جمع‌بندی از اختلال بیش فعالی
بیش فعالی یکی از پررنگ‌ترین نقص‌های رفتاری در دوران کودکی است که با ورود به مدرسه قابل تشخیص است. در صورت عدم درمان به‌موقع، احتمال ایجاد مشکلات افسردگی، انزوا اجتماعی، و مشکلات خانوادگی افزایش می‌یابد و توانایی برقراری ارتباط در فرد تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
اگر نشانه‌های بیش فعالی در فرزند شما را تشخیص می‌دهید، توصیه می‌شود به دکتر ضحی زندی مراجعه کنید. این گام اولیه می‌تواند به تشخیص دقیق‌تر و برنامه درمانی مناسب‌تر برای کودک شما منجر شود.
