سوء مصرف مواد یا اختلال مصرف (SUD)، یک وضعیت پزشکی است که با استفاده از یک یا چند ماده مخدر، به وجود می‌آید و منجر به ایجاد اختلال در رفتار و سلامت فرد می‌شود.
در این مقاله، ما قصد داریم به بررسی این اختلال جدی پرداخته و اطلاعات جامعی را ارائه دهیم. از شناخت علل، علائم، و راه‌های درمان این وضعیت برای مخاطبان عزیزمان گفته تا افراد بتوانند بهترین تصمیمات در خصوص سلامت روانی خود بگیرند. ادامه مقاله را برای دستیابی به اطلاعات جامع در زمینه سوء مصرف مواد همراه ما باشید. در صورت نیاز حتما از مشاوره اعتیاد کمک بگیرید.
سوء مصرف مواد یا اعتیاد چیست؟
سوء مصرف مواد مخدر یا اختلال مصرف (SUD)، یک واقعیت پزشکی است که در آن الگوهای مختلفی از مصرف مواد مخدر، با وجود عوارض و مشکلات ناشی از آن، همچنان توسط افراد حفظ می‌شود. تأثیرات اختلالات مصرف مواد مخدر به صورت گسترده در تمام اقشار و گروه‌های سنی جامعه به‌وجود می‌آید. این اختلال، یکی از خطرناک‌ترین مشکلات روانی است، با این حال، قابلیت درمان نیز دارد.
سوء مصرف مواد زمانی ایجاد می‌شود که فرد از مواد مخدر، از جمله الکل یا سایر مواد مخدر، استفاده می‌کند و این مصرف منجر به پیش‌آمدن مشکلات متعدد در زمینه‌های مختلف از جمله محل کار، خانه، و محیط تحصیلی او می‌شود. انواع مواد مخدری که ممکن است اختلال مصرف را ایجاد کنند شامل الکل، کافئین، حشیش، داروهای آرامبخش، خواب‌آورها یا ضداضطراب، محرک‌ها (آمفتامین و کوکائین)، مواد افیونی، شیشه، تنباکو و دیگر مواد اعتیادآور می‌شوند.
سامانه پاداش مغز در ایجاد مشکلات ناشی از مصرف مواد مخدر نقش حیاتی دارد. احساس وهم و ارزشمند بودنی که افراد بعد از مصرف مواد مخدر تجربه می‌کنند، می‌تواند به قدری عمیق باشد که زندگی روزمره آنان را تحت تأثیر قرار دهد و از انجام فعالیت‌های روزانه خود باز دارد.
هر یک از داروهای اعتیادآور، مکانیسم اثربخشی خود را دارند، اما سیستم فعال‌سازی سامانه پاداش مغز در اکثر آنها مشابه است و این حس سرخوشی را به عنوان “های بودن” نامیده می‌شود. مهم است بدانیم که تمام افراد به یک اندازه در مقابل مواد مخدر آسیب‌پذیر نیستند و برخی از افراد دارای سطح کنترل کمتری هستند. این افراد، با استفاده بیشتر از مواد مخدر، به خطر افتادن به مشکلات مرتبط با اختلال مصرف مواجه می‌شوند.
اقسام اختلالات سوء مصرف مواد
اختلال مصرف مواد: علائم و اثراتی که از مصرف یک ماده به وجود می‌آید، با وجود ایجاد مشکلات در سبک زندگی و فیزیک فرد، همچنان باعث ادامه مصرف می‌شود. این اختلال به صورت طبیعی در نواحی مختلف جامعه و افراد مختلف رخ می‌دهد.
اختلالات ناشی از مصرف مواد: شامل مسمومیت، اوردوز، ترک و بازگشت به مصرف، و اختلالاتی که ناشی از استفاده از مواد مخدر هستند، را شامل می‌شود. این اختلالات ممکن است به دلیل مصرف بیش از حد، آسیب به سلامت جسمی، یا عدم قطع مصرف در مواردی که ضروری است، ایجاد شوند.
دلایل پدید آمدن سوء مصرف مواد
علت دقیق ایجاد اختلال در مصرف مواد مشخص نیست ولی عوامل گوناگونی ممکن است در این فرآیند دخیل باشند. ژنتیک فرد، تأثیر داروها، فشار و تحریک از دیگران، تنش های روانی، اضطراب، افسردگی و فشارهای محیطی می‌توانند به عنوان عوامل مؤثر در ایجاد اختلال در مصرف مواد مخدر مطرح شوند.
بسیاری از افراد مبتلا به اختلال در مصرف مواد، با مشکلاتی چون افسردگی، کمبود توجه، استرس پس از سانحه یا مشکلات روانی دیگر روبرو هستند. رفتار زندگی با فشار زیاد یا آشفتگی و کاهش اعتبار شخصی از جمله عوامل متداولی هستند که ممکن است منجر به ایجاد اختلال در مصرف و اعتیاد به مواد مخدر شوند.
اطفالی که با والدینی که به مواد مخدر اعتیاد دارند، رشد می‌کنند، به دلیل تأثیرات محیطی و ژنتیکی، بار زیادی از خطر ابتلا به اختلال در مصرف مواد بر دوش دارند.
موادی که معمولاً باعث اختلال مصرف می شوند
مواد افیونی و داروهای مسکن با توانایی‌های قدرتمند، قادر به ایجاد خواب‌آلودگی و حتی احساسات تندرستی، نشاط، شادی و هیجان در افراد هستند. این دسته از داروها شامل هروئین، تریاک، کدئین و داروهای مسکن می‌شوند که ممکن است با تجویز پزشک یا خرید غیرقانونی بدون نسخه تهیه شوند.
محرک‌ها: این دسته از داروها مغز و سیستم عصبی را تحریک کرده و شامل موادی چون کوکائین و آمفتامین‌ها می‌شود که برای درمان اختلال بیش‌فعالی متیل‌فنیدیت (ریتالین) نیز استفاده می‌شود. افراد ممکن است به مرور زمان نیاز به مصرف دوزهای بیشتری از این داروها داشته باشند تا همان تأثیر انتظاری را احساس کنند.
داروهای ضد استرس: این دسته شامل مصرف الکل، باربیتورات، بنزودیازپین‌ها (والیوم، آتیوان، زاناکس)، هیدرات کلرال و پارالدئید است. مصرف این مواد می‌تواند به اعتیاد منجر شود و تأثیرات مخربی بر روی سلامتی افراد داشته باشد.
قرص‌های روان‌گردان: ال‌اس‌دی، مسکالین، قارچ‌های جادویی یا مجیک ماشروم و فنسیکلیدین یا گردوغبار فرشته از این دسته هستند که می‌توانند توهماتی در افراد ایجاد کرده و به اعتیاد روانی شدیدی منجر شوند.
ماریجوانا و حشیش: این مواد نیز جزء عواملی هستند که ممکن است به اختلال در مصرف و اعتیاد منجر گردند. توجه به اثرات جسمی و روانی این مواد ضروری است تا پیشگیری از ایجاد مشکلات جدی در سلامت افراد میسر گردد.
مراحل پیشرفت اعتیاد و سوء مصرف مواد در افراد
پیشرفت اعتیاد و اختلال مصرف در افراد مراحل متفاوتی را طی می‌کند و به نظر می‌رسد که جوانان سرعت گذر از این مراحل را بیشتر از بزرگسالان تجربه می‌کنند.
۱- مصرف آزمایشی و از روی کنجکاوی:
در این مرحله، افراد معمولاً به عنوان یک تفریح گروهی با همسالان خود مواد را تجربه می‌کنند و از این تجربه لذت می‌برند. این دوره با پنهان کردن مصرف از والدین شروع می‌شود.
۲- مصرف منظم:
با گذشت زمان و ادامه مصرف، اختلال در زندگی کاری و تحصیلی فرد افزایش می‌یابد. افراد از مواد به عنوان راهی برای مقابله با استرس، احساسات منفی و فشارهای زندگی استفاده می‌کنند. این مرحله با افزایش دوز مواد و ایجاد اعتیاد به مصرف نشان می‌دهد.
۳- استفاده خطرناک:
افراد در این مرحله انگیزه زندگی را از دست می‌دهند، به تحصیلات و شغل خود اهمیت نمی‌دهند و تغییرات رفتاری ناگهانی در آنها مشاهده می‌شود. آنها به طور مداوم به استفاده از مواد فکر می‌کنند و روابط خود با خانواده و دوستان را از دست می‌دهند. دوز مصرف نیز در این مرحله به طور ملموس افزایش می‌یابد.
۴- اعتیاد:
در این مرحله، زندگی بدون مواد برای فرد بی‌معنا می‌شود، اما او اعتیاد خود را انکار می‌کند. وضعیت جسمی افراد به شدت خراب می‌شود و ممکن است افراد در این مرحله به افکار انتحاری دچار شوند. وضعیت مالی نیز بسیار بدتر می‌شود و افراد ممکن است روابط خود با خانواده و دوستان را به طور کامل قطع کنند.
درمان اختلال سوء مصرف مواد یا اعتیاد
درمان اختلال مصرف، یک مسیر فردی و منحصر به فرد را ایجاد می‌کند که بسته به شرایط و درصد اعتیاد فرد، متغیر می‌شود.
نوع مواد مصرفی یکی از اصلی‌ترین عوامل تعیین‌کننده در روند درمان است. برخی از اعتیادها مانند اعتیاد به شیشه و کوکایین، نیازمند راهکارهای درمانی پیچیده‌تر و طاقت‌فرساتر هستند، اما این به معنای عدم امکان درمان نیست. هرچند که هر فرد ممکن است به تجربیات یکتا و مختلفی در این مسیر برخورد کند.
روش‌های متنوع درمان اعتیاد از مشاوره فردی و گروهی گرفته تا استفاده از داروهای مختلف، بسته به ویژگی‌های فرد و نیازهای او متغیر است. تصمیم نهایی در مورد نوع درمان معمولاً به عهده پزشک متخصص است که با تجربه و دانش خود اقدام به تشخیص و پیشنهاد بهترین راهکارها می‌کند.
در کل، درمان اختلال مصرف نه تنها یک چالش طاقت‌فرساست؛ بلکه فرصتی است که از طریق آن فرد می‌تواند به بهبود و بازگشت به زندگی معنا‌دارتر دست یابد.
انواع روش‌های درمان اختلال مصرف
۱- درمان فردی:
درمان فردی یک راهکار مؤثر برای افرادی است که به دنبال درک عمیق‌تر از خود و مشکلاتشان هستند. این نوع درمان تحت هدایت یک مشاور یا روانشناس صورت می‌گیرد.
۲- درمان گروهی:
درمان گروهی سوء مصرف مواد هر روشی است که در آن یک درمانگر یا مشاور به همراه دو یا چند فرد دیگر به صورت همزمان مشغول درمان می‌شوند. این روش به‌طور مخصوص برای درمان اعتیاد و مشاوره خانواده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳- رفتار درمانی شناختی (CBT):
روش CBT ابتدا برای درمان اعتیاد به الکل ابداع شد و سپس در درمان اعتیاد به کوکایین نیز به کار گرفته شد. در این رویکرد، روانشناس از رفتار درمانی شناختی برای کمک به فرد در شناسایی افکار خودکاری که به افتادن در چرخه اعتیادآور یا اختلالات روانی منجر می‌شود، استفاده می‌کند.
۴- مدل ماتریکس:
این روش درمانی به ویژه برای افرادی که با اعتیاد به محرک‌ها مانند مصرف مت‌آمفتامین و کوکایین مواجه هستند، مؤثر است. این مدل با حضور یک درمانگر آموزش‌دیده به عنوان معلم، فرد را در تغییر رفتارهای مربوط به مواد یاری می‌کند و به تقویت عزت نفس، غرور و ارزشمندی شخصیت افراد می‌پردازد.
۵- هنر درمانی:
استفاده از هر نوع هنری، از جمله نقاشی، رقص، نویسندگی، تئاتر و نمایش در هنر درمانی جایگاه دارد. این رویکرد با هدف کاهش تنش، بازتر کردن مغز و بیان تجربیات مرتبط با اختلال مصرف و سلامت روان اجرا می‌شود.
